बशिष्ठ तिवारी
पावन पवित्र माह कार्तिक मासको कृष्ण पक्षको त्रयोदशी तिथि अर्थात् शान्ति, समृद्धि, शुख, वैभव निरोगिता एवं प्रसिद्धिको तिथि अर्थात् धनतेरस यस तिथिमा समुद्र मन्थनको समय भगवान् धन्वन्तरी अमृत कलश हातमा लिएर प्रकट भएको हुनाले यस दिनलाई धनत्रयोदशीको रुपमा मानिने परम्परा रहेको छ । आयुर्वेदका प्रणेता भगवान् धनवन्तरी कलश लिएर प्रकट भएको हुनाले यस दिनलाई गर गहना तथा धातुका भाडा किन्ने प्रचलन रहेको छ ।
मान्यता अनुसार यस दिन धन (धातुको बस्तु) खरिद गरेमा उक्त धन तेरह्र गुणा वृद्धि हुने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ । धनतेरसको दिन चाँदी किन्ने प्रचलन बढि रहेको छ । किनभने चाँदी चन्द्रमाको प्रतिकको रुपमा मान्यता पाएको छ । चन्द्रमा यानि मानव जीवनमा शुख, समृद्धि ,शान्ति तथा शतिलता प्रदान गर्दछ । यस मानव जीवनमा जो सङ्गा सन्तोष छ उही सङ्ग सर्वस्व रहेको मान्यता रहि आएको छ । यसका साथै भगवान् धन्वनतरी चिकित्सा अर्थात् निरोगीताको देवता समेत भएको हुनाले उनले शुख, शान्ति, तथा वैभव समेत प्रदान गर्ने मान्यता रहेको छ ।
यस तिथीमा आयुर्वेदाचार्यहरु द्वारा भब्यरुपमा भगवान् धनवन्तरीको प्राकाट्य दिवश मनाउने चलन रहेको छ ।
मुख्यतः धनत्रयोदशीको दिन सन्ध्या बेलामा घरको आँगनको अगाडी घृत दीपक यमको नाममा प्रजवल्न गरेमा पतृ पक्षमा यस लोकमा आएका पितृ हरु धनत्रयोदशीका दिन मात्र पित्र लोकमा फिर्ननुको साथै दुख, दारिद्रता तथा संकट नष्ट हुने मान्यता परा पुर्ब काल देखि रहि आएको छ । यस पावन तिथिमा वस्तु किन्दा सम्भवतः शास्त्रिय मान्यता अनुसार किन्नु पर्ने हो । शुभ एवं शितलताको प्रतिक सुन एवं चाँदी, दरिद्रता नास गर्ने झाडू व कुचो समृद्धिको प्रतिक सावुत धनियाँ तथा पितलको कलश तर पितलको कलश घर ल्याउँदा खाली ल्याउनुको सट्टा चमालले भरिएरा ल्याएमा देबी लक्ष्मी प्रशन्न हुने जनविश्वास रहेको छ ।